Acı həqiqət, yoxsa ən yaxşı ssenari?| Müharibəyə Mümkün Həllər və Kiyev Trilemması

Qanla Sövdələşmə

Çağırılan əsgərlər arasında aşağı əhval-ruhiyyə və zəif performansa, maddi-texniki problemlərə və köhnəlmiş avadanlıqlara, Rusiya xarici işlər nazirinin “komromis əldə etmək ümidi” olduğu barədə iddiasına baxmayaraq, Putin barışığa hazır deyil.

Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin mühüm bir xətti bizə bunun səbəbini izah edir. “Müharibənin sövdələşmə modeli” müharibəyə danışıqların başqa bir forması kimi baxır, burada iki tərəf müharibənin nəticəsi ilə bağlı ümumi gözləntilər toplusuna yaxınlaşana qədər çoxlu “sövdələşmə” raundlarında iştirak edir.

Ukraynada nizamlanmaya mane olan problemlərdən biri həm Rusiya, həm də Ukraynanın bölünməz müharibə məqsədləri güdməsidir: Rusiya Ukraynanın suveren demokratik hökumətini məhv etməyə çalışır, Ukrayna isə bir ölkə kimi mövcudluğunu davam etdirməyə çalışır. Nəzərə alsaq ki, bu iki maksimalist məqsəd hər bir ölkənin liderlərinin zehnində bir-birini istisna edir, münaqişəni həll etmək və ya hətta dalana dirənmək üçün çoxlu mübarizə aparmaq lazım gələcək.

Münaqişənin uzanması ehtimalının digər səbəbi odur ki, hər bir tərəf müharibədə hələ də qalib gəlmək şansının olduğunu düşünür. Əgər bu doğru olmasaydı, uduzan bu taleyi qəbul edə və ən yaxşı təslim şərtlərinə razılaşa bilərdi. Putin və Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski bu müharibədə qalib gələ biləcəklərinə inanırlar. Buna inanmalarının səbəbi qarşı tərəfin imkanları və həlli ilə bağlı hələ də natamam məlumatlara malik olmalarıdır. Lakin Rusiya və Ukrayna qüvvələrinin hər bir döyüş əməliyyatı hər bir ölkənin nə qədər yaxşı döyüşdüyü və onların qalib gəlmə ehtimalı ilə bağlı yeni məlumatlar ortaya qoyur. Gec-tez bu qanlı “sövdələşmə” kifayət qədər məlumatı ortaya çıxaracaq.

Cəsur və xarizmatik prezidentinin başçılıq etdiyi Ukraynada təslim olmaq əlamətləri yoxdur - bu, yaşamaq üçün ekzistensial mübarizədir. Lakin bu müharibə başlayandan etibarən Vladimir Putinin dediyi və ya etdiyi heç bir şey onun ilkin müharibə məqsədlərindən əl çəkməyə və diplomatik yoldan kənara çıxmağa hazır olduğunu deməyə əsas vermir. Onun fikrincə, Rusiya nə qədər vaxt aparsa da, son nəticədə qalib gələcək.

Ukrayna Trilemması

Diplomatik yoldan kənara çıxmalara və problemi həll edəcək tədbirlərə ümid etmək hələ tez olsa da, mümkün uzunmüddətli nəticələri nəzərdən keçirmək hələ də faydalıdır. Gələcək nizamlanma, nə qədər uzaq olsa da, Ukrayna və Amerika üçün daha əlverişli şərtlərlə başa çata bilər. “Mükəmməl bir dünya”da Ukrayna bu faciəli epizoddan “bütöv, azad və sülh içində” çıxa bilərdi, ancaq bu, Qərbin güclü və davamlı səyləri olmadan qeyri-mümkündür.

Ukrayna çox güman ki, reallıqla barışmağa məcbur olacaq: ən yaxşı halda, üç məqsəddən ikisinə nail ola bilər. Ən pis halda Rusiya Ukraynanı hər üçünü inkar edəcək, parçalanmış, tabe olmuş və müharibə vəziyyətində qoyacaq. Təəssüf ki, bu “sıfır nəticə”, Qərbin Ukraynaya dəstəyini artırmayacağı təqdirdə yaxın gələcək üçün ən çox ehtimal olunandır.

Bunu Ukraynanın “trilemması” adlandırmaq olar, Kiyev üçlüyün hər üç elementinə nail ola bilməyəcək və qalan nəticələrdən hansını əldə edə biləcəyini formalaşdırmaq imkanları məhdud olacaq.

Ən yaxşı vəziyyət ssenarisi

Azad, bütöv və müharibə şəraitində olan Ukrayna. Ehtimal: orta-aşağı

Paradoksal olsa da, Rusiyanın atəşkəslə razılaşacağı və qüvvələrini tamamilə çıxaracağı təqdirdə Ukraynanın üzləşəcəyi ssenari budur. Ukrayna Rusiya işğalından azad olacaq və ölkəyə nəzarəti bərpa edəcək, amma sülh içində olmayacaq. Çünki Kiyevdə müstəqil, demokratik yolla seçilmiş hökumət mövcud olduğu müddətdə Rusiya Ukraynaya qarşı hibrid müharibəsini davam etdirəcək. Zelenski hökumətini Rusiyanın marionet rejimi ilə əvəz etmək Putinin hər zaman hədəfi olub və o, heç vaxt bundan imtina etməyəcək. Atışma və hava zərbələri bitsə də, Moskvanın imzalayacağı atəşkəs razılaşmasından asılı olmayaraq, Kreml Kiyevə qarşı kiber, informasiya, siyasi və iqtisadi müharibə aparmağa davam edəcək.

Ukrayna bütöv və sülh şəraitində yaşayır, lakin azad deyil. Ehtimal: aşağı.

Putin işğala başlayanda bunu asanlıqla əldə edə biləcəyini düşündü: Kiyevə doğru sürətli blitzkriq, sürətlə şəhəri mühasirəyə alma və Zelenskini hakimiyyətdən kənarlaşdırma. Rusiyayönlü marionet hökumətin qurulması Ukraynanın tabeçiliyini gücləndirəcəkdi. Bu arada, Ukrayna xalqı yeni reallıqları passiv şəkildə qəbul edib öz həyatlarına davam edəcək, hərbi əməliyyatlar bitdikdən sonra yalnız minimal rus hərbi mövcudluğunu tələb edəcəkdi. Aydındır ki, Putin səhv hesablama aparıb, onun qüvvələri bataqlığa düşüb və indi aydındır ki, ruslar bu ölkədə qaldığı müddətdə Ukraynada davamlı üsyan olacaq. Uzunmüddətli perspektivdə bu, mümkün olmayan bir nəticədir.

Azad və sülh içində olan Ukrayna, lakin bütöv deyil. Ehtimal: aşağı.

Bu, “Koreya müharibəsi ssenarisidir”. Hərbi durğunluq aktiv döyüşə son qoyan atəşkəs yaradır, lakin ölkənin sabit, lakin yüksək hərbiləşdirilmiş sərhəd boyunca uzunmüddətli bölünməsi ilə nəticələnir. Azad və demokratik Ukrayna öz paytaxtı Ukraynanın qərbində yerləşən Lvov şəhəri ilə mövcudiyyətini qoruyur, Rusiya isə Ukraynanın şərqində, cənubunda və ya atəşkəs zamanı tutduğu hər hansı ərazidə bufer dövlət qurur və onu dəstəkləyir. Bununla belə, Rusiyanın marionet dövlətində davam edən qiyamın qaçılmazlığı bu ssenarinin həqiqətən də dinc xarakter daşıyacağını şübhə altına alır və onu başqa bir aşağı ehtimallı nəticəyə çevirir.

Daha çox ehtimal olunan ssenarilər

Bütöv, tabe və müharibə şəraitində olan Ukrayna. Ehtimal: orta.

Bu ssenari Rusiyanın 1999-2009-cu illərdə Çeçenistanda apardığı ikinci müharibəyə bənzəyir. Rusiyanın Ukraynanı tam ərazi nəzarətinə və siyasi tabeçiliyinə götürməsi baha başa gəlir: saysız-hesabsız günahsız insanların həyatı məhv edilir, hər iki ordu heyrətamiz itkilərə məruz qalır və Ukraynanın tarixi şəhərləri yerlə-yeksan edilir. Lakin ukraynalılar Moskvaya müqavimət göstərməkdə davam edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, çeçen müqavimətini darmadağın etmək üçün Putinə on il ərzində ümumi müharibə aparmaq lazım oldu. Lakin Çeçenistan Ukraynanın kiçik bir hissəsidir, Kiyev isə ona kömək edən güclü Qərb tərəfdaşlarına güvənir.

Azad, bölünmüş və müharibə şəraitində olan Ukrayna. Ehtimal: orta-yüksək.

Bu ssenari əsasən Ukraynanın 2014-cü ildən 2022-ci ilə qədər Rusiyanın Krımı işğal etməsi və Donbass separatçılarına dəstək verməsi zamanı yaşadığı ssenaridir. Bununla belə, bu ssenari çox güman ki, Rusiyanın nəzarətinin genişləndirilmiş ərazisini və rəsmi Rusiya hərbi mövcudluğunu ehtiva edəcək. Demokratik Ukrayna ölkənin qərb yarısında öz mövcudiyyətini saxlaya bilər, lakin atəşkəs əvəzinə, nisbətən sabit döyüş xəttlərində aktiv döyüşlər davam edər. Bu, çox da dondurulmamış münaqişə ssenarisidir. Hətta Rusiya ordusunun Ukrayna ərazisində irəliləməsi zəifləsə belə, Putin sabitliyi pozmaq və demokratik Ukrayna hökumətini devirmək üçün davam edən səylərini artırmaq üçün ondan öz xeyrinə istifadə edəcək.

Bölünmüş, tabe edilmiş və sülh içində olan Ukrayna. Ehtimal: aşağı.

Bu ssenari tam olsun deyə yazıya daxil edilib, lakin çox az ehtimal olunandır, məntiqsizdir. Bununla belə, belə bir ssenari, nə qədər çətin olsa da, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı, tabeçilikdə olan Vişi rejiminin nasistlərin idarə etdiyi hərbi işğal zonasının yanında de-yure müstəqil dövlət olaraq mövcud olduğu Fransa kimi görünə bilər. Fransa faktiki olaraq bölünsə də, hər iki administrasiya de-fakto Almaniyanın nəzarəti altında idi. Ukraynada belə bir ssenarini, xüsusən də dinc yolla bölünmə ideyasını müzakirəyə çıxaracaq davam edən qiyam ehtimalına görə təsəvvür etmək çətindir.

Acı həqiqət: Ukraynanın “sıfır nəticəsi”

Təəssüf ki, Ukrayna üçün qısa və orta müddətli perspektivdə ən çox ehtimal olunan nəticə ən üzücüdür: Ukrayna Avropa idealının hər üç sütunundan məhrumdur. Ukrayna bu “sıfır nəticədə” nə bütöv, nə azad, nə də sülh içindədir. Rusiyanın işğalı altında olan ərazilərdə şiddətli partizan müqaviməti olacaq, bu perspektiv Moskvanın ciddi səhv hesablamalarının bahasına başa gələcək. Ukrayna bilavasitə nəzarəti altında olan ərazilərdə sabit demokratik idarəçiliyi saxlamağa çalışsa da, ölkənin əhəmiyyətli bir hissəsi Putinə sadiq diktatura tərəfindən idarə olunduğu müddətcə, həqiqətən də “azad” Ukrayna olmayacaq.

Balansın dəyişdirilməsi

Yuxarıdakı ssenarilərdən hansının reallaşacağını söyləmək hələ tezdir. Putin diplomatik yolla getmək istəməsə də, bu o demək deyil ki, Birləşmiş Ştatlar və onun müttəfiqləri münaqişənin trayektoriyasını təyin etməkdə acizdirlər.

Ukraynanın “azad, bütöv və sülh içində” bir millət kimi Avropada öz layiqli yerini tutması ehtimalını artırmağın ən yaxşı yolu ədalətsiz müharibə apardığı müddətcə Rusiyaya mümkün olan maksimum xərcləri yükləməkdir.

İqtisadi sahədə Qərbin hələ tətbiq etmədiyi bir neçə güclü eskalasiya variantı qalır, buraya Rusiyanın daha çox bankına qarşı sanksiyaların tam tətbiqi və Rusiya enerjisinin Avropa tərəfindən alınmasına son qoyulması daxildir. Bu tədbirlər Amerika və onun müttəfiqləri üçün baha başa gələcək, lakin Putini istəməsə də, danışıqlar masasına oturmağa məcbur etməyin ən yaxşı yolu olaraq qalır.

Bundan əlavə, Birləşmiş Ştatlar Ukrayna ordusunun və xalqının Rusiyanın hücumuna qeyri-müəyyən müddətə müqavimət göstərmək üçün tam təchizatlı olmasını təmin etməlidir. Bu, mülki əhaliyə yardım etmək üçün kütləvi humanitar və iqtisadi yardımların göndərilməsi, habelə Ukraynaya ən azı Rusiya ilə dalana dirənməyə imkan verəcək tank, zenit və raket əleyhinə silahların davamlı tədarükü deməkdir.

İkinci Dünya Müharibəsindən bəri Avropanın təhlükəsizliyi və suveren dövlətlərin qlobal nizamı üçün risklər daha yüksək olmayıb. Nə zaman ki, Putin danışıqlar masasına oturmağa və özünün yaratdığı bataqlıqdan çıxış yolu axtarmağa məcbur olarsa, Birləşmiş Ştatlar Kremlin Ukrayna və onun transatlantik tərəfdaşlarının qoyduğu şərtlərə uyğun olaraq həlldən başqa çarəsinin qalmamasını təmin etməlidir.